دیابت چیست؟
به زبان ساده بیماری دیابت به معنای بالا رفتن میزان قند در خون است. در تنظیم میزان قند خون هورمون‌ها و عوامل زیادی به طور مستقیم و غیرمستقیم دخالت دارند. امّا مهمترین هورمونی که قند خون را کنترل می‌کند، «انسولین» نام دارد. انسولین توسط سلولهای خاصی در لوزامعده (پانکراس) تولید می‌شود.

در عمل هضم، مواد غذایی به اجزای ریز و پایه‌ای تجزیه می‌شوند. کبد این مواد مغذی اولیه را به قند ساده‌ای به نام گلوکز تبدیل می کند. پس از تکمیل فرایند هضم و جذب غذا، نهایتاً گلوکز وارد خون می‌شود تا در دسترس همه‌ی سلولهای بدن قرار گیرد. گلوکز سوخت اصلی سلولهای بدن است. سلولهای بدن از گلوکز انرژی تولید می‌کنند.

هر چند که عوامل و هورمونهای مختلفی در تنظیم قند خون، به شکل مستقیم یا غیر مستقیمی دخالت دارند، اما همان‌طور که گفته شد؛ انسولین تنظیم کننده ی اصلی سطح گلوکز در خون است. انسولین سبب می‌شود که گلوکز از خون وارد سلولها شود.
بر اساس دلیل به وجود آمدن دیابت، دو نوع دیابت وجود دارد. دیابت نوع یک و دیابت نوع دو.

دیابت نوع یک
در دیابت نوع یک بدن نمی‌تواند به میزان کافی انسولین تولید کند. علت هم از بین رفتن تعدادی یا همه‌ی سلولهای مترشحه‌ی انسولین در لوزالمعده است که نتیجه‌ی آن کاهش انسولین یا نبود انسولین در بدن است. وقتی انسولین به میزان کافی موجود نباشد، گلوکز موجود در خون نمی‌تواند وارد سلولها شود. بنابراین نه تنها سلولها نمی‌توانند از این گلوکز برای تولید انرژی استتفاده کنند بلکه این گلوکز در خون باقی مانده و به اصطلاح قند خون بالا می‌رود. وقتی سلولها نتوانند از گلوکز استفاده کنند، به ناچار از مواد دیگری برای تولید انرژی استفاده خواهند کرد. به عنوان سوخت جایگزین، کبد از سوخت چربی‌ها موادی اسیدی به نام « کتون» تولید می‌کند. ورود کتون‌ها به خون، به شکلی غیرطبیعی خون را اسیدی می‌کند. این شرایط موقعیتی را ایجاد می‌کند که تهدید کننده‌ی حیات است و کتواسیدوزیس نام دارد. کتواسیدوزی باعث ایجاد اختلالاتی در سیستم قلب عروقی و نیز در سیستم عصبی بدن می‌شود که می‌تواند در عرض چند ساعت، فرد را به سمت اغماء (کوما) و مرگ ببرد.

اما چرا سلولهای تولید کننده‌ی انسولین در لوزالمعده، از بین می‌روند؟
دیابت نوع یک، در اغلب موارد یک بیماری اتوایمیون محسوب می‌شود. در بیماری اتوایمیون، سیستم دفاعی بدن به اشتباه نسبت به سلول‌ها و اجزای خود بدن واکنش نشان داده، با حمله به آنها سبب ایجاد آسیب و اختلال در بدن می‌شود. در دیابت نوع یک، سیستم ایمنی به سلول‌های ترشح کننده ی انسولین در لوزالمعده (سلول‌های بِتا) حمله می‌کند و آنها را تخریب می‌نماید. اما در جوابِ اینکه چرا سیستم ایمنی چنین اشتباهی را مرتکب می‌شود باید گفت که متخصصان فکر می‌کنند که این اتفاق در افرادی رخ می‌دهد که از نظر ژنتیکی مشکل دارند و به همین دلیل مستعد دیابت هستند  و علاوه بر مشکلات ژنتیکی برخی عوامل محیطی مانند ویروس‌ها و نوع رژیم غدایی می‌توانند، به نوعی محرک دیابت در این افراد باشند. پس دیابت نوع یک فقط بر اثر وجود مواد قندی زیاد در رژیم غذایی ایجاد نمی‌شود!

یک علت دیگر دیابت نوع یک، اختلالی ارثی است که در آن سلولهای بتا نمی‌توانند به میزان کافی انسولین تولید کنند ) دیابت MODY).
دیابت نوع یک، بیماری‌ای مزمن است که اغلب در سنین 16 – 10 سالگی تشخیص داده می‌شود و در جنس مؤنث و مذکر به یک میزان رخ می‌دهد. وقتی کسی در خانواده‌اش فردی مبتلا به دیابت نوع یک وجود دارد، نسبت به سایر افراد جامعه، بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارد.

علایم دیابت چیست؟
معمولاً علایم دیابت ناگهانی و با شدت زیاد ظاهر می‌شوند. این علایم شامل تشنگی زیاد که منجر به آب خوردن زیاد و ادرار زیاد می‌شود و نیز حالت تهوع است. در کودکان شروع علایم دیابت می‌تواند به شکل خیس کردن رختخواب  و کاهش وزن بدون کاهش اشتها باشد.
اگر بیماری تشخیص و درمان نشود، قند و کتون در خون بسیار بالا رفته و ضعف عمومی، گیجی و کاهش سطح هوشیاری، کوما و حتی مرگ می‌تواند رخ دهد.

به طور کلی دیابت نوع یک همه‌ی سیستم‌های بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد و می‌تواند عوارض جدی و تهدید کننده‌ی حیات ایجاد کند. این عوارض شامل موارد زیر است:
√ آسیب چشم ـ عروق ظریف ته چشم توسط قند بالای خون تخریب می‌شوند (رتینوپاتی). رتینوپاتی با تشخیص و درمان زودرس به‌وسیله‌ی کنترل دقیق قند خون و لیزر درمانی، قابل توقف است. اما اگر قند خون بالا بماند، رتینوپاتی حتی می‌تواند منجر به نابینایی شود.
√ آسیب به اعصاب (نوروپاتی) ـ قند بالای خون می‌تواند به اعصاب بدن آسیب وارد کند و موجب درد یا بی‌حسی در قسمت‌های مختلف بدن شود. آسیب عصبی در دست‌ها و پاها (اعصاب محیطی) شایع‌تر است. همچنین اعصابی که عملکرد دستگاه‌های بدن را کنترل می‌کنند، مانند اعصاب دستگاه گوارش، نیز می‌توانند آسیب ببینند.
√ مشکلاتی در پاها ـ به طور شایع ممکن است زخم‌ها و تاول‌هایی در پای بیماران مبتلا به دیابت به‌وجود آید. اگر آسیب اعصاب محیطی سبب بی‌حسی در پاها شده باشد، ممکن است فرد متوجه زخم در پایش نشده یا به آن توجهی نکند. این زخم می‌تواند عفونی شود. کاهش جریان خون نیز می‌تواند سبب کُندی روند بهبودی زخم شود. رها کردن یک زخم ساده بدون درمان، می‌تواند منجر به قانقاریا (فساد عضو بر اثر نرسیدن خون) گردد و نهایتاً ممکن است قطع عضو لازم شود.
√ بیماری‌های کلیوی (نفروپاتی) ـ قند بالای خون می‌تواند سبب آسیب کلیه‌ها شود. اگر قند خون همچنان بالا باقی بماند، نارسایی کلیه ایجاد خواهد شد.
√ بیماری‌های قلبی و عروقی ـ افراد مبتلا به دیابت نوع یک بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی، سکته‌ی مغزی و مشکلات مربوسط به گردش خون قرار دارند.
√ کِتو‌اسیدوزِ دیابتی ـ این عارضه وقتی پدید می‌آید که بدن شروع به ساختن کتون می‌کند تا به جای گلوکز در سلول‌ها به عنوان سوخت مصرف شود.

علایم کتو‌اسیدوز دیابتی شامل موارد زیر است:
- تهوع و استفراغ
- درد شکمی
- خستگی
- رخوت و سستی
- اغما و مرگ (اگر کتواسیدوز درمان نشود)

√ هیپو‌گلیسمی (قند خون پایین) ـ هیپوگلیسمی یا پایین افتادن قند خون، می‌تواند ناشی از درمان با انسولین باشد. اگر انسولین به میزان زیاد دریافت شود، قند خون افت می‌کند. همچنین اگر به میزان متعادل و مناسب با میزان انسولین دریافتی، کربوهیدرات مصرف نشود، ممکن است هیپوگلیسمی ایجاد شود.
علایم هیپوگلیسمی شامل این موارد است:
- ضعف
- احساس سبکی در سر و سرگیجه
- لرزش
- تعریق ناگهانی
- سردرد
- گیجی
- تحریک‌پذیری
- کدورت دید یا تاری دید
اگر هیپوگلیسمی با خوردن سریع مواد قندی و کربوهیدراتی درمان نشود، می‌تواند منجر به اغما شود. گلوکاگون ماده‌ای است که سبب می‌شود کبد گلوکز به خون آزاد کند. تزریق گلوکاگون نیز می‌تواند هیپوگلیسمی را درمان کند.

تشخیص دیابت
تشخیص دیابت نوع یک بر اساس علایم فرد، سن فرد و آزمایش خون انجام می‌شود. آزمایش خون برای اندازه‌گیری قند خون و دیگر مواد در خون انجام می‌شود.
قند خون ناشتا (FBS) -  برای تعیین میزان قند خون در حالت ناشتا، آزمایش خون، هنگام صبح و بعد از ناشتایی انجام می‌شود. فرد از شب قبل نباید چیزی بخورد یا بنوشد. به طور طبیعی میزان قند خون ناشتا مابین 70 تا 100 میلی‌گرم در دسی‌لیتر است. اگر FBS مساوی یا بالاتر از 126 باشد،‌ تشخیص دیابت مطرح می‌شود. البته در صورت وجود هم‌زمان علایم دیابت، تشخیص قطعی است ولی اگر علایم دیابت در فرد وجو نداشته باشد، باید تست تحمل گلوکز انجام شود.

تست تحمل گلوکز خوراکی‌ (OGTT) ـ وقتی FBS یا همان قند خون ناشتا مساوی یا بالاتر از 126 باشد و فرد علایم دیابت را نداشته باشد؛ ‌برای تأیید تشخیص دیابت این آزمایش انجام می‌شود. به فرد ناشتا، 75 میلی‌گرم قند محلول در آب می‌دهند تا بنوشد، سپس دو ساعت بعد قند خون او را اندازه‌گیری می‌کنند. اگر میزان قند خون مساوی یا بالاتر از 200 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد، تشخیص دیابت تأیید می‌شود.

اندازه‌گیری تصادفی قند خون ـ به صورت تصادفی قند خون فرد را در طول روز اندازه‌ می‌گیرند. اگر قند خون تصادفی فرد در طول روز بالای 200 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد و فرد علایم دیگر دیابت را نیز داشته باشد؛ تشخیص دیابت قطعی است. ولی اگر فرد علامت‌دار نباشد باید آزمایش در یک روز دیگر تکرار شود.

اندازه‌گیری میزان هموگلوبین A1C در خون ـ میزان این نوع هموگلوبین نشان می‌دهد که در دو تا سه ماه گذشته وضعیت قند خون شما چگونه بوده است. اگر هموگلوبین A1C (Hb A1C) بالاتر از 5/6 درصد باشد، تشخیص دیابت تأیید می‌شود. این آزمایش در طول درمان بیماران دیابتی نیز نشانگری است از اینکه آیا در 3-2 ماه گذشته، درمان توانسته قند خون را به خوبی کنترل کند یا نه؟!

زمان مورد انتظار در دیابت نوع یک
دیابت نوع یک، بیماری‌ای برای تمام طول عمر است.
افراد مبتلا به دیابت نوع یک به معاینه‌ و بررسی‌های دوره‌ای منظم نیاز دارند. آنها باید هر روز به دقت بر میزان قند خون خود نظارت داشته باشند. آنخا باید برای تمام عمر تحت درمان با انسولین باشند.
تعداد کمی از بیماران می‌توانند از این قانون مستثنی باشند. برخی از افراد مبتلا به دیابت سرانجام به پیوند کلیه نیاز پیدا می‌کنند و گاهی پیوند پانکراس (لوزالمعده) هم‌زمان با پیوند کلیه می‌تواند انجام شود. چون پانکراس جدید می‌تواند انسولین تولید کند، دیابت درمان می‌شود.  پیوند پانکراس به تنهایی هرگز توصیه نمی‌شود و تنخا برای کسانی قابل انجام است که باید پیوند عضو دیگری داشته باشند.

راه‌های پیشگیری از دیابت نوع یک چیست؟
هیچ را اثبات شده‌ای برای پیشگیری از دیابت نوع یک وجود ندارد. کمبود ویتامین D که شایع هم هست، می‌تواند خطر ابتلا به دیابت را افزایش دهد. اما هیچ مدرکی وجود ندارد که نشان دهد اصلاح کمبود ویتامین D می‌تواند از دیابت پیشگیری کند. همچنین پرهیز از دادن شیر گاو به نوزادانی که ژنتیکی مستعد ابتلا به دیابت نوع یک هستند، ممکن است از بروز دیابت در آنها پیشگیری کند اما این مطلب قطعی نیست.

درمان دیابت نوع یک
درمان دیابت نوع یک نیازمند تزریق روزانه ی انسولین است. این تزریق انسولین مورد نیاز بدن را برای فردی که بدنش نمی‌تواند انسولین تولید کند، تأمین می‌کند. اغلب افراد مبتلا به دیابت نوع یک به دو تا چهار نوبت تزریق روزانه نیاز دارند.

تزریق انسولین می‌تواند با سرنگ، قلم‌های نیمه خودکار تزریق کننده یا با استفاده از پمپ انسولین باشد. این قلم‌های تزریق کننده امکان اندازه‌گیری دقیق‌تر انسولین را فراهم می‌کنند و استفاده از آنها آسان‌تر است. پمپ انسولین ابزار  کامپیوتری کوچکی است که انسولین را به میزان مشخص و با فواصل منظم از طریق سوزنی که زیر پوست بیمار کار گذاشته می‌شود، به داخل بدن فرد آزاد می‌کند. این پمپ به نوعی از عملکرد پانکراس تقلید می‌کند.

افراد مبتلا به دیابت نوع یک باید به طور منظم و به مقدار مناسب،‌انسولین دریافت کنند. میزان کافی انسولین به منظور جلوگیری از افزایش قند خون یا بالا ماندن قن خون، لازم است؛ اما کاهش قند خون نیز می‌تواند خطرناک باشد. اگر انسولین بیش از مقدار لازم تزریق شود، یا نسبت به میزان انسولین دریافتی، فرد کربوهیدرات کمی بخورد، امکان بروز هیپوگلیسمی (ٱفتِ قند خون) وجود دارد. 

افراد مبتلا به دیابت نوع یک به منظور تنظیم میزان انسولین مورد نیاز خود، باید روزانه چند بار قند خون خود را اندازه‌گیری کنند. به این منظور دستگاه‌های خاصی به نام گلوکومتر وجود دارد. بیمار با سوراخ کردن نوک انگشت خود به وسیله‌ی سوزن مخصوص استریل، قطره‌ای از خون خود را روری نوار آزمایش قرار می‌دهد. با وارد کردن این نوار به داخل دستگاه، میزان قند خون روی صفحه‌ی نمایش آن ظاهر می‌شود. در گلوکومترها انواع و مدل‌های مختلفی دارند که ممکن است دستورالعمل استفاده از آنها کمی با هم متفاوت باشد.

افراد مبتلا به دیابت باید مراقب رژیم غذایی خود باشند. یک رژیم غذایی مناسب در فرد مبتلا به دیابت نوع یک، میزان قند خون را در سطح نسبتاً ثابتی نگه می‌دارد و باعث می‌شود که نگهداری قند خون در سطح مناسب توسط انسولین،‌ راحت‌تر امکان‌پذیر شود. به افراد مبتلا به دیابت نوع یک توصیه می‌شود که هر روز، در زمان مشخصی غذا بخورند و ورزش کنند. عادات منظم به نگه داشتن قند خون در محدوده‌ی طبیعی، کمک می‌کند.   
انسولین سریع‌الاثر فقط باید در موارد نیاز با توجه به میزان کربوهیدرات دریافتی، استفاده شود.
پزشک شما به شما کمک می‌کند تا بهترین نوع انسولین و بهترین برنامه‌ی غذایی را داشته باشید.
افراد مبتلا به دیابت نوع یک باید به طور منظم ورزش کنند. ورزش به سلامت قلب و عروق کمک می کند. همچنین ورزش با تحریک عضلات برای مصرف قند (گلوکز) و پایین نگه داشتن وزن، به کنترل قند خون کمک می‌کند.     باید در مورد اینکه چه میزان و با چه شدتی ورزش کنید، با پزشک خود مشورت نمایید.

در چه مواقعی باید با پزشک متخصص تماس بگیرید؟
اگر به طور ناگهانی دچار تشنگی مداوم و افزایش ادرار شده‌اید، به پزشک مراجعه کنید. هر کاهش وزن بدون توجیهی باید با پزشک درمیان گذاشته شود.
اگر شما یا فرزندتان به دیابت نوع یک مبتلا هستید، به طور منظم به پزشک خود مراجعه کنید تا مطمئن شوید که روند کنترل قند در شما به خوبی پیش می‌رود.
همچنین افراد مبتلا به دیابت باید برای تشخیص علایم زودرس عوارض دیابت مورد بررسی و معاینات منظم قرار داشته باشند. مانند بررسی‌ها و معاینات چشم، قلب و عروق، پوست و کلیه‌ها؛ توسط متخصصین مربوطه.

پیش آگهی در دیابت
افراد مبتلا به دیابت نوع یک، به طور کلی به سرعت با برنامه‌ریزی  و زمان‌بندی ایی که برای کنترل و نظارت بر قند خون‌شان لازم است، تطابق پیدا کرده با کنترل بیماری خود از یک زندگی طبیعی برخوردار هستند.
با گذشت زمان، خطر ابتلا به عوارض دیابت افزایش می‌یابد. اما این میزان بروز این عوارض با کنترل سفت و سخت قند خون بسیار کاهش می‌یابد.