به زبان ساده بیماری دیابت به معنای بالا رفتن میزان قند در خون است. در تنظیم میزان قند خون هورمون‌ها و عوامل زیادی به طور مستقیم و غیرمستقیم دخالت دارند. امّا مهمترین هورمونی که قند خون را کنترل می‌کند، «انسولین» نام دارد. انسولین توسط سلولهای خاصی در لوزامعده (پانکراس) تولید می‌شود.
در عمل هضم، مواد غذایی به اجزای ریز و پایه‌ای تجزیه می‌شوند. کبد این مواد مغذی اولیه را به قند ساده‌ای به نام گلوکز تبدیل می کند. پس از تکمیل فرایند هضم و جذب غذا، نهایتاً گلوکز وارد خون می‌شود تا در دسترس همه‌ی سلولهای بدن قرار گیرد. گلوکز سوخت اصلی سلولهای بدن است. سلولهای بدن از گلوکز انرژی تولید می‌کنند.
هر چند که عوامل و هورمونهای مختلفی در تنظیم قند خون، به شکل مستقیم یا غیر مستقیمی دخالت دارند، اما همان‌طور که گفته شد؛ انسولین تنظیم کننده ی اصلی سطح گلوکز در خون است. انسولین سبب می‌شود که گلوکز از خون وارد سلولها شود.
بر اساس دلیل به وجود آمدن دیابت، دو نوع دیابت وجود دارد. دیابت نوع یک و دیابت نوع دو.

دیابت نوع دو
دیابت نوع دو یک بیماری مزمن است. سطح بالای قند خون مشخصه‌ی آن است. دیابت نوع دو، دیابت نوع دوی ملیتوس، دیابت بزرگسالان، دیابت غیر وابسته به انسولین، یا فقط «دیابت»؛ نیز نامیده می‌شود.

دیابت نوع دو، فرایند‌های بدن در استفاده از کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها و پروتئین‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
در عمل هضم، مواد غذایی به اجزای ریز و پایه‌ای تجزیه می‌شوند. کبد این مواد مغذی اولیه را به قند ساده‌ای به نام گلوکز تبدیل می‌کند. پس از تکمیل فرایند هضم و جذب غذا، نهایتاً گلوکز وارد خون می‌شود تا در دسترس همه‌ی سلولهای بدن قرار گیرد. گلوکز سوخت اصلی سلولهای بدن است. سلولهای بدن از گلوکز انرژی تولید می‌کنند. گلوکز با کمک انسولین وارد سلول های بدن می‌شود. انسولین هورمونی است که توسط لوزالمعده (پانکراس) تولید می‌شود. بدون انسولین گلوکز نمی‌تواند از دیواره‌ی سلول عبور کرده، وارد سلول شود.

دیابت نوع دو زمانی ایجاد می‌شود که سلول‌های‌ بدن نسبت به انسولین واکنش مؤثری نشان نمی‌دهند. به این موقعیت،‌ «مقاومت به انسولین» می‌گویند. در دیابت نوع یک، سلول‌ها به انسولین واکنش نشان می‌دهند ولی انسولین در بدن کم است یا وجود ندارد؛ در حالی‌که در دیابت نوع دو، انسواین توسط پانکراس تولید می‌شود، ولی سلول‌ها به آن واکنش نشان نمی‌دهند. در افرادی که به «مقاومت به انسولین» دارند،‌ابتدا پانکراس برای نگه‌داشتن قند خون در حد طبیعی، انسولین بیشتری تولید می‌کند. با گذشت زمان، مقاومت بدن به انسولین بدتر می‌شود و دیگر پانکراس نمی‌تواند برای جبران مدام انسولین بیشتری تولید کند و در نتیجه انسولین نیز کاهش می‌یابد و قند خون نیز بالا می‌رود.

نقش عوامل ژنتیکی در دیابت نوع دو نقش مهمی دارد و بنابراین یک بیماری خانوادگی است. اغلب افراد بعد از سن چهل‌سالگی به آن مبتلا می‌شوند، هرچند که به تازگی به نظر می‌آید سن ابتلا به آن کاهش یافته است. چاقی به طرز قابل توجهی خطر ابتلا به دیابت نوع دو را افزایش می‌دهد.

علایم دیابت نوع دو چیست؟
علایم دیابت مربوط به سطح بالای قند خون است و شامل موارد زیر است:
- افزایش تشنگی و افزایش ادرار
- کاهش وزن
- افزایش استعداد ابتلا به عفونت‌ها به خصوص عفونت‌های قارچی
افزایش قند خون، نهایتاً می‌تواند منجر به عوارض خطرناکی شود که «سندرم هیپرٱسمولار» نامیده می‌شود. در برخی افراد سندرم هیپرٱسمولار اولین علامت ابتلا به دیابت نوع دو است. این سندرم سبب گیجی و عدم تمرکز در تفکر، ضعف، تهوع و حتی تشنج و اغما می‌شود.

افراد مبتلا به دیابت نوع دو برای کاهش قند خون دارو مصرف می‌کنند. اما گاهی این داروها می‌توانند سبب ٱفت قند خون به زیر سطح طبیعی شوند. به کاهش قند خون تا زیر حد طبیعی، «هیپوگلیسمی» گفته می‌شود. علایم هیپوگلیسمی شامل این موارد است:
- تعریق
- لرزش
- گیجی
- احساس سبکی در سر
- گرسنگی
- کاهش
- تشنج و کاهش سطح هوشیاری (اگر هیپوگلیسمی تشخیص داده و درمان نشود.)

شما می‌توانید با خوردن یا نوشیدن چیزی که حاوی کربوهیدرات است (مانند آب‌قند یا شکلات و آبنبات) هیپوگلیسمی را تصحیح کنید. با خوردن کربوهیدرات قند خون بالا می‌رود.

به طور کلی دیابت نوع دو همه‌ی دستگاه‌های بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد و می‌تواند عوارض جدی و تهدید کنند‌ه‌ی حیات ایجاد کند. این عوارض شامل موارد زیر است:

√ آترواسکلروزیس ـ اترواسکلروزیس به معنی رسوب چربی در دیواره ی سرخرگ‌ها است و می‌تواند سبب اختلال در خون‌رسانی به اعضاب مختلف بدن شود. اغلب قلب، مغز و اندام تحتانی (پاها) از این عارضه آسیب می‌بینند.

√ رتینو‌پاتی یا آسیب چشمی ـ عروق ظریف ته چشم توسط قند بالای خون تخریب می‌شوند (رتینوپاتی). رتینوپاتی با تشخیص و درمان زودرس به‌وسیله‌ی کنترل دقیق قند خون و لیزر درمانی، قابل توقف است. اما اگر قند خون بالا بماند، رتینوپاتی حتی می‌تواند منجر به نابینایی شود.

√ نوروپاتی ـ نوروپاتی به معنای آسیب اعصاب است. نوع شایع آن آسیب اعصاب محیطی است. ابتدا اعصاب اندام تحتانی (پاها) دچار صدمه می‌شوند و در نتیجه در پاها بی‌حسی و درد به وجود می‌آید. نوروپاتی می‌تواند پیشرفت کرده، منجر به آسیب اعصاب دست‌ها و پاها شود. همچنین ممکن است اعصابی که عملکرد دستگاه گوراش، ادرار کردن و مقاربت جنسی را کنترل می‌کنند، صدمه ببینند.

√ مشکلاتی در اندام تحتانی (پاها) ـ به علل زیر؛ زخم‌ها و تاول‌هایی در پاها به‌وجود می‌آیند؛
• چون اعصاب محیطی آسیب دیده‌اند و بی‌حسی در پاها وجود دارد، فرد متوجه آزردگی در پایش نمی‌شود و در نتیجه پوست خراشیده شده و زخم ایجاد می‌شود. مثلاً کفش بیمار تنگ و ناراحت است، ولی چون بی‌حسی در پاها وجود دارد؛ او متوجه فشار و آزردگی نمی‌شود و در نتیجه پایش زخم می‌شود.
• جریان خون می‌تواند ضعیف باشد و در نتیجه التیام و بهبود کُند می‌شود. بنابراین، رها کردن یک زخم ساده بدون درمان، می‌تواند سبب عفونی شدن و بزرگ شدن زخم شود.

√ نفروپاتی ـ‌ یعنی آسیب کلیه‌ها. اگر قند خون بالا باقی بماند و فشار خون نیز به سرعت و به خوبی کنترل نشود؛ احتمال نفروپاتی افزایش می‌یابد.

تشخیص دیابت نوع دو
دیابت با آزمایش خون و اندازه‌گیری میزان قند خون تشخیص داده می‌شود. آزمایش خون، در صبح پس از یک شب ناشتایی انجام می‌شود.  به طور معمول بدن سطح قند خون را بعد از ناشتایی در حد 100 – 70 میلی‌گرم در دسی‌لیتر نگه می‌دارد. اگر قند خون در حالت ناشتا بالای 125 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد، تشخیص دیابت محرز می‌شود.

آزمایش دیگر برای تشخیص قند خون، آزمایش تحمل گلوکز خوراکی است. در این حالت پس از اندازه‌گیری قند خون ناشتا، به فرد محلول حاوی گلوکز ( آب قند) می‌دهند و پس از دو ساعت مجدداً قند خون وی را اندازه‌گیری می‌کنند. اگر میزان قند خون مساوی یا بالاتر از 200 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد، تشخیص دیابت تأیید می‌شود.
اندازه‌گیری تصادفی قند خون نیز می‌تواند برای تشخیص دیابت به کار رود. در این آزمایش، به صورت تصادفی قند خون فرد را در طول روز اندازه‌ می‌گیرند. اگر قند خونِ تصادفی فرد در طول روز بالای 200 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد و فرد علایم دیگر دیابت را نیز داشته باشد؛ تشخیص دیابت قطعی است. ولی اگر فرد علامت‌دار نباشد باید آزمایش در یک روز دیگر تکرار شود.

پس از آزمایش خون، پزشک به منظور بررسی وجود یا عدم وجودِ نشانه‌های عوارض دیابت؛ شما را مورد معاینه قرار می‌دهد. این عوارض شامل این موارد است:
- چــــاقی به‌خصوص در ناحیه ی شکم
- فشارخون بالا
- رسوب خون یا لکه‌های زرد در ته (شبکیه‌ی) چشم
- کاهش حس در پاها
- نبض ضعیف در پاها
- نبض غیر‌طبیعی در شکم
- تاول، زخم یا عفونت در پاها

آزمایشاتی که به شکل معمول برای ارزیابی بیمار مبتلا به دیابت به‌کار می‌روند،‌ شامل این موارد است:
قند خون ناشتا ـ میزان قند خون شما پس از چندین ساعت نخوردن و نیاشامیدن
هموگلوبین A1C (Hb A1C) ـ نشان می‌دهد که به طور میانگین قند خون شما در طی دو ماه گذشته در چه حدی بوده است.
میزان کراتی‌نین خون و میزان میکرو‌آلبومین در ادرار ـ آزمایشاتی که درگیری و بیماری کلیه ها را بررسی می‌کند.
پروفایل لیپید (نمایه‌ی چربی‌های خون) ـ میزان چربی‌های خون ( کلسترول، HDL، LDL و تری‌گلیسرید) را اندازه‌گیری می‌کند. این آزمایش میزان خطر آترواسکلروزیس را ارزیابی می‌کند.

غربالگری دیابت چگونه است؟
همه‌ی افراد با سن بالای 45 سال باید از نظر دیابت غربالگری شوند (با آزمایش قند خون) و در صورت طبیعی بودن، هر سه سال آزمایش تکرار شود.
اما افرادی که دارای عوامل خطر ابتلا به دیابت هستند؛ باید غربالگری در آنها زودتر و با فواصل کمتر انجام شود.

عوامل خطر ابتلا به دیابت کدامند؟
برخی از عوامل خطر ابتلا به دیابت شامل موارد زیر است:
- سابقه‌ی خانوادگی ابتلا به دیابت نوع یک
- چاقی
- عادت به بی‌تحرکی
- سابقه ی دیابت بارداری
- سابقه ی به دنیا آوردن نوزاد با وزن بیشتر از 4 کیلوگرم
- ابتلا به فشارخون بالا
- تری‌گلیسرید بالای 250 میلی‌گرم در دسی‌لیتر
- HDL کمتر از 35
- سابقه ی بیماری عروقی

زمان مورد انتظار
دیابت بیماری‌ای برای تمام طول عمر است. افزایش سن و تکرار حملات بیماری می‌تواند سبب افزایش مقاومت بدن به انسولین شود و بنابراین در طول زمان به درمان‌های اضافه‌تری نیاز است.

پیشگیری از دیابت نوع دو
اگر در خانواده شما فردی به دیابت نوع دو مبتلا است، شما نیز در معرض خطر ابتلا به دیابت قرار دارید. به طور کلی، با رعایت موارد زیر می‌توان خطر  ابتلا به دیابت نوع دو را کاهش داد:
- وزن خود را در بهترین میزان نگه دارید. اگر چاق هستید حتماً تحت نظر متخصص وزن کم کنید. به ویژه اگر از افراد خانواده‌ی فرد دیابتی هستید، کاهش وزن برایش شما بسیار مهم است.
- تغذیه‌ی سالم داشته باشید و به طور منظم ورزش کنید. این امر شروع دیابت را در افرادی که مقاونت به انسولین دارند؛ به تأخیر می‌اندازد.
- دارو دریافت کنید. در افرادی که از نظر ابتلا به دیابت در خطر بالایی هستند (مرحله‌ی پیش دیابتی)؛ مصرف مِت‌فورمین توصیه می‌شود. منظور از «مرحله‌ی پیش دیابت»، آن است که قند خون ناشتا مابین 100 تا 125 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد یا در تست تحمل گلوکز خوراکی، قند خون بین 140 تا 199 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد. افرادی که در مرحله‌ی پیش دیابت هستند، در معرض عوارض قلبی عروقی هستند.

اگر شما به دیابت نوع دو مبتلا هستید، می‌توانید با رعایت موارد زیر از بروز عوارض دیابت پیشگیری کرده یا آنها را به تأخیر بیندازید:

√ کنترل دقیق قند خون در طولانی مدت، بر بروز همه ی عوارض دیابت، اثربازدارنده دارد.
√ کاهش خطر عوارض قلبی عروقی با؛
- مصرف روزانه‌ی آسپیرین
- کنترل سفت و سخت دیگر عوامل مؤثر در اترواسکلروزیس مانند:
- فشارخون بالا
- کلسترول یا تری‌گلیسیرید خون بالا
- سیگار
- چاقی
√ برای بررسی چشم خود از نظر عوارض دیابت و بررسی پاهایتان از نظر عوارض اعصاب محیطی و زخم و تاول، به طور منظم (حداقل سالیانه) به پزشک متخصص مراجعه کنید.

درمان دیابت نوع دو
هدف از درمان دیابت رسیدن به موارد زیر است:
- قند خون ناشتا بین 90 تا 130 میلی‌گرم در دسی‌لیتر
- قند خون پس از صرف غذا کمتر از 180 میلی‌گرم در دسی‌لیتر (قند بالاتر از این میزان سبب افزایش ادرار می‌شود)
- هموگلوبین A1C کمتر از 7درصد

در اغلب موارد درمان دیابت نوع دو با کاهش وزن به وسیله‌ی رژیم غذایی مناسب  و ورزش شروع می‌شود. یک تغذیه‌ی سالم برای فرد مبتلا به دیابت مشخصات زیر را دارد:
- کم کلسترول
- کم کالری
- تغذیه‌ی متعادل شده به وسیله‌ی مقادیر زیادی از ؛
• غذاهای جاوی غلات
• روغن‌های غیر اشباع
• میوه‌ها و سبزیجات
- حداقل هفته‌ای دوبار ماهی مصرف شود. (برای تأمین ٱمگا سه)
- میزان فیبر در رژیم غذایی زیاد باشد زیرا مانع نوسان قند خون می‌شود.
- برای تأمین قند مورد نیاز، بیشتر از قندهای پیچیده مانند نشاسته (نان و ماکارونی و ...) استفاده شود و نه از قندهای ساده مثل حبه قند و شکر.
- بیمار می‌تواند از شیرین‌کننده‌های مصنوعی هم استفاده کند.

دریافت مکمل‌های ویتامینی (مولتی‌ویتامین) به صورت روزانه به اغلب بیماران دیابتی توصیه می‌شود.
دیابت نوع دو می‌تواند به وسیله‌ی دارو (خوراکی یا تزریقی) کنترل شود.

داروهایی که برای کنترل قند به کار می‌روند؛ از طرق مختلفی عمل می‌کنند:
- بهبود مقاومت به انسولین در عضلات و کبد
- افزایش تولید و آزادسازی انسولین از پانکراس
- آزادسازی یکباره ی انسولین پس از هر وعده‌ی غذایی
- ایجاد تأخیر در جذب انسولین از روده
- آهسته کردن روند گوارش
- کاهش اشتها برای صرف غذای زیاد
- افزایش انسولین بدن با تزریق انسولین؛ با افزایش انسولین به اندازه ی کافی، رغم وجود مقاومت به انسولین، می‌توان میزان گلوکز خون را به طور مؤثری کنترل کرد
- کاهش تبدبل چربی به قند و بهبود مقاومت به انسولین؛ این داروها «تیازولیدن» نام دارند. این داروها به عنوان قدم اول در درمان دیابت به کار نمی‌روند.

حدود یک سوم بیماران مبتلا به دیابت نوع دو، برای کنترل دقیق قند خون، نیاز است که علاوه بر مصرف داروی خوراکی؛ به طور منظم انسولین تزریق شود. تزریق صحیح انسولین حتماً باید توسط پزشک به بیمار آموزش داده شود و دوز دقیق و زمان درست تزریق حتماً باید تحت نظر پزشک تعیین شود.

برخی داروهایی که برای کنترل دیابت به‌کار می‌روند؛ می‌توانند عوارض جانبی ایجاد می‌کنند، مانند؛ اسهال، تهوع، چاقی، التهاب کبد، نفخ و غیره. البته مانند همه‌ی درمان‌ها، فواید این داروها بسیار بیشتر از عوارض جانبی آنهاست.

داروهایی نیز وجود دارند که می‌توانند مانع یا سبب تأخیر در شروع عوارض جانبی دیابت شوند. مانند داروهایی که؛
- روند آسیب کلیوی را کند می‌کنند.
- کلسترول را کاهش می‌دهند. همه ی بیمران دیابتی باید کاهش کلسترول خون را مدنظر داشته باشند.
- فشار خون را پایین می‌آورند. اگر بیماران دیابتی نمی‌توانند با تغییر الگوی زندگی خود؛ فشار بالای خون خود را کنترل کنند، حتما باید از این داروها استفاده کنند.
- در برابر حملات قلبی از بیمار محافظت می‌کنند.  اغلب بیماران دیابتی از این داروها سود می‌برند.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر شما مبتلا به دیابت هستید، باید به طور منظم به پزشک خود مراجعه کنید.
افزایش قند خون، خطر کم آبی بدن را افزایش می‌دهد، اگر استفراغ و اسهال دارید و نمی‌توانید به میزان کافی مایعات بنوشید، فوری به پزشک مراجعه کنید.
طبق دستور پزشک خود، به طور منظم میزان قند خون خود را رصد کنید و هرگونه تغییر مشخص و معنادار در آن را به پزشک اطلاع دهید.

پیش‌آگهی در دیابت نوع دو
برنامه‌ی درمانی دیابت نیاز دارد که در طول زمان تغییر داده شده و با شرایط بیمار و بیماری؛ منطبق شود. مقاومت به انسولین با افزایش سن، بیشتر می‌شود و ممکن است در طول زمان، به علت آنکه پانکراس می‌کوشد با افزایش تولید انسولین نیاز افزوده‌ی بدن را تأمین کند، سلول‌های تولید کننده‌ی انسولین در پانکراس به تدریج فرسوده شوند.

بعد از چند سال ابتدایی بیشتر بیماران دیابتی برای کنترل قند خون به بیش از یک دارو نیاز دارند. حدود یک سوم دیابتی ها به تزریق انسولین نیاز پیدا می‌کنند.
پیش‌آگهی در بیماران دیابتی متغیر است و به آن بستگی دارد که خود فرد چگونه خطرات عوارض دیابت را تعدیل می‌کند. حمله‌ی قلبی، بیماری‌های کلیوی و سکته‌ی مغزی می‌تواند سبب مرگ زودرس شود. ناتوانی بر اثر قطع عضو، نابینایی، بیماری قلبی، سکته‌ی مغزی و آسیب اعصاب ممکن است رخ دهد. برخی از بیماران مبتلا به دیابت نوع دو به علت نارسایی کلیوی، بع دیالیز روزانه وابسته می‌شوند.

کارهای زیادی وجود دارد که می‌توانید با انجامِ آنها، خطر عوارض دیابت را کاهش دهید:
- تغذیه‌ی ســالم
- ورزش منظم
- توجه دقیق به میزان قند خون
- کاهش دیگر عوامل خطر در بیماری‌های قلبی